چالش‌های مدیریت ساخت‌وساز در کلان‌شهر تهران
کلان‌شهر تهران به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز اقتصادی و اجتماعی ایران، با چالش‌های متعددی در مدیریت فرآیندهای ساخت‌وساز مواجه است. این مقاله به بررسی ساختارهای نهادی موثر در این فرآیندها با استفاده از نظریه بازی می‌پردازد. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی بوده و داده‌های موردنیاز از طریق مصاحبه، مشاهده و بررسی اسناد جمع‌آوری شده است. تحلیل داده‌ها با استفاده از مدل نمودار و نرم‌افزار GMCR صورت گرفته است. نتایج نشان می‌دهد که برای دستیابی به ساختارهای پایدار و منطبق با منافع ذی‌نفعان، اصلاحات ساختاری و تقویت هماهنگی میان بازیگران الزامی است. علاوه بر این، تطابق با اسناد بالادستی و حفظ محیط زیست باید در اولویت سیاست‌گذاری قرار گیرد.
نظریه بازی به‌عنوان یک ابزار ریاضیاتی قدرتمند برای مدل‌سازی و تحلیل موقعیت‌های استراتژیک، در سال‌های اخیر جایگاه ویژه‌ای در تحلیل مسائل شهری پیدا کرده است. در کلان‌شهر تهران، تضاد منافع میان بازیگران مختلف در فرآیندهای ساخت‌وساز، ضرورت استفاده از چنین ابزارهایی را دوچندان می‌کند. تضاد منافع اغلب ناشی از عدم هماهنگی در قوانین، تفاوت در اهداف و تمرکز صرف بر سود اقتصادی است که به زیان مسائل اجتماعی و زیست‌محیطی منجر می‌شود. این پژوهش تلاش دارد با استفاده از نظریه بازی، ساختارهای نهادی موثر در این فرآیندها را تحلیل کرده و راهکارهایی برای بهبود وضعیت ارائه دهد. این پژوهش از روش توصیفی-تحلیلی استفاده کرده و داده‌های آن از طریق مصاحبه، مشاهده و بررسی اسناد جمع‌آوری شده است.
نقش تضاد منافع در فرآیندهای ساخت‌وساز و راهکارهای کاهش آن
جامعه آماری شامل مدیران و کارشناسان مرتبط با ساخت‌وساز شهری بوده که به‌صورت هدفمند انتخاب شده‌اند. داده‌های کیفی جمع‌آوری‌شده از طریق تحلیل محتوا مورد بررسی قرار گرفته و مدل‌سازی ریاضیاتی بر اساس نظریه بازی و با بهره‌گیری از نرم‌افزار GMCR انجام شده است. این نرم‌افزار برای تحلیل وضعیت‌های مختلف و شناسایی وضعیت‌های پایدار و نیمه‌پایدار در سیستم‌های پیچیده به کار می‌رود. نظریه بازی به مطالعه تعاملات استراتژیک میان بازیگران در موقعیت‌های تصمیم‌گیری می‌پردازد. این نظریه به‌ویژه در موقعیت‌هایی که منافع بازیگران در تضاد است، کاربرد دارد. در این پژوهش، نظریه بازی به‌عنوان چارچوبی برای مدل‌سازی و تحلیل تعاملات میان سازمان‌ها و نهادهای مرتبط با ساخت‌وساز در تهران به‌کار گرفته شده است.
نظریه بازی با شناسایی وضعیت‌های مختلف و رفتار احتمالی بازیگران، امکان پیش‌بینی نتایج تعاملات پیچیده را فراهم می‌کند. فرآیندهای ساخت‌وساز در کلان‌شهرها به‌عنوان یکی از ارکان توسعه شهری، تحت تاثیر تعاملات پیچیده میان بازیگران مختلف قرار دارد. در تهران، این تعاملات شامل شهرداری، سازندگان، نهادهای نظارتی و سازمان‌های مردم‌نهاد است. تضاد منافع و نبود هماهنگی میان این بازیگران، چالش‌های متعددی را در مدیریت ساخت‌وساز به وجود آورده است. به عنوان مثال، تمرکز بیش از حد بر درآمدزایی شهرداری‌ها از طریق عوارض ساخت‌وساز گاهی به کاهش کیفیت نظارت و ایجاد مشکلات محیط زیستی منجر می‌شود. این در حالی است که تقویت هم‌افزایی میان بازیگران می‌تواند به بهبود وضعیت منجر شود.
مدل‌سازی تعاملات استراتژیک میان بازیگران ساخت‌وساز با نرم‌افزار GMCR
شهرداری به‌عنوان تنظیم‌کننده مقررات و مجری سیاست‌های شهری که هدف آن تأمین درآمد پایدار و اجرای پروژه‌های شهری است. به‌عنوان مجریان اصلی پروژه‌های ساخت‌وساز که اغلب به دنبال حداکثرسازی سود اقتصادی هستند. شامل سازمان‌هایی که بر اجرای قوانین و مقررات نظارت دارند و وظیفه اطمینان از انطباق پروژه‌ها با استانداردهای تعیین‌شده را بر عهده دارند. نمایندگان جامعه مدنی که دغدغه‌های زیست‌محیطی و اجتماعی را دنبال می‌کنند و اغلب نقش دیده‌بان را ایفا می‌کنند. تحلیل داده‌ها با استفاده از مدل نمودار و نرم‌افزار GMCR انجام شد. نتایج نشان داد که از میان 42 وضعیت ممکن، تنها 6 وضعیت پایدار و 6 وضعیت نیمه‌پایدار هستند.
وضعیت‌های پایدار ترکیبی از تصمیمات و تعاملات میان بازیگران است که به تعادل نسبی منافع و کاهش تضادها منجر می‌شود. این نتایج حاکی از آن است که هماهنگی بیشتر میان بازیگران و اصلاح برخی قوانین می‌تواند تعداد وضعیت‌های پایدار را افزایش دهد و از بحران‌های بالقوه جلوگیری کند. نبود شفافیت در هزینه‌های مرتبط با ساخت‌وساز باعث ایجاد نوسانات در درآمد شهرداری شده است. این مسئله منجر به عدم اعتماد بین بازیگران و ایجاد اختلال در مدیریت شهری شده است. عدم مشارکت فعال سازمان‌های مردم‌نهاد و جامعه مدنی منجر به نادیده گرفتن دغدغه‌های زیست‌محیطی و اجتماعی شده است که در بلندمدت توسعه پایدار را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.
اصلاحات ساختاری و اهمیت هماهنگی در توسعه پایدار شهری
قوانین حاکم بر فرآیندهای ساخت‌وساز به‌گونه‌ای تنظیم شده‌اند که ثبات درآمد شهرداری و توسعه پایدار شهری را تضمین نمی‌کنند. این عدم پایداری منجر به ایجاد ابهام برای بازیگران مختلف شده است. نتایج این پژوهش نشان داد که اصلاح ساختارهای نهادی و قوانین بازی برای دستیابی به وضعیت پایدار ضروری است. ایجاد سازوکارهای هماهنگی میان شهرداری، سازندگان و سازمان‌های مردم‌نهاد برای کاهش تضاد منافع و تسهیل در تصمیم‌گیری‌های کلان. بازنگری در نحوه محاسبه هزینه‌های مرتبط با ساخت‌وساز و افزایش شفافیت در این فرآیندها که می‌تواند اعتماد میان بازیگران را تقویت کند. تدوین سیاست‌هایی که توسعه شهری را با اصول پایداری زیست‌محیطی هماهنگ کند و موجب افزایش کیفیت زندگی در کلان‌شهر تهران شود.
اطمینان از اینکه قوانین و سیاست‌های مرتبط با ساخت‌وساز منطبق با اسناد بالادستی ملی و منطقه‌ای باشند تا از تناقضات سیاست‌گذاری جلوگیری شود. تحلیل فرآیندهای ساخت‌وساز در کلان‌شهر تهران با استفاده از نظریه بازی نشان داد که اصلاحات ساختاری و افزایش هماهنگی میان بازیگران کلیدی می‌تواند به پایداری و توسعه پایدار شهری منجر شود. این اصلاحات باید با تمرکز بر حفاظت از محیط زیست، شفافیت در قوانین و تقویت مشارکت فعال جامعه مدنی انجام شود. استفاده از نظریه بازی به‌عنوان یک ابزار تحلیلی قدرتمند می‌تواند چارچوبی برای درک بهتر مسائل مدیریت شهری و ارائه راهکارهای موثر فراهم کند. در نهایت، تحقق اهداف توسعه شهری مستلزم همراهی همه بازیگران و اعمال سیاست‌های جامع‌نگر است.